Ko Nga Waiata Maori he mea kohikohi mai, na Sir George Grey
Waiata : Ko te Tau a Hone Heke ki a Kawana, p. 28.
Mauriawheawhe,
Mauriawheawhe,
I hara mai koe,
I te Toihau i a Ngawerua,
E ko te tangata tuhituhi tara maurea,
E rangona nei e au,
Purutia mai koia, '
Te tama a Kaweka, kia mau,
Aha kia mau, kia mau.
Waiata : He Karakia Manu, p. 28.
[Ka hopukia te manu tuatahi, ka tunua te weu ara te huruhuru ki te ahi, ka karakiatia, kia waimarie ai, kia momoho ai, ki te hopu i etahi atu.]
Te manu pakau nguha, pakau rere,
Whatiia i runga,
Whatiia i raro,
Whatiia i te matakira nui a Tane.
Waiata : He Waiata, na Tetehi Herehere i Whakamatea ki Whanganui, pp. 28-29.
Tera te marama,
Ka mahuta ake,
I te pae,
Whanake ka whakaaro,
Kaore iara,
He ngakau ake,
Ka pau te patu mai,
E koutou,
Ki te wai korero,
Ka te tuku atu,
Hei te takakau,
Kia Rautahi,
He kai tawhati,
Te puku Kaikai,
Pukainga mahara,
He kanohi hoki,
Hei titiro mai,
Ka taikuiatia,
Ka tu au ki te paretai,
Rerenga wairua,
Ki nga mahinga,
I waiho nei,
I te kiringutu.
Waiata : He Waiata Aroha, na Te Heuheu Iwikau ki a Kawana Kerei, pp. 29-30.
Kaore te roimata, Te pehia kei aku kamo, E Hau ma, e, Po tahitia te aroha, O Te Kawana, Me tangi atu koe, Ka riua atu, Ki to whenua, Te ata kitea atu, Te wa koia, Ki Akarana, Araia ano, He ripa ngahere, Ki Pukekawa ra, Ko te ngenge i aku turi, Te tawhinga, Ki Waipapa ra, Te ata tutuki atu, Taku ngakau, Ki Horotia ra, Kei te ruhi noa, Kei te mate noa, Kei te matuku au, E hu nei ki te repo. | Te Heuheu & Hiwikau, 1847, from a painting by George French Angas (plate 56) "Both Grey and Iwikau were scholars in the broadest sense...It is clear that important elements of the material for Grey's works were collected during the journey in 1849. Iwikau, Pirikawau and Te Rangikaheke of Ngati Rangiwewehi are all important sources and inspiration for Grey's work". (Grey and Iwikau : a journey into custom = Kerei raua ko Iwikau : te haerenga me nga tikanga / Alex Frame, p. 37). This journey began in 5 December 1849, and Grey was accompanied by his secretary G. S. Cooper, interpreter, Pirikawau, secretary J. J. Symonds, artist, Cuthbert Clarke and Te Heuheu Tukino III (Iwikau). |
Karanga pa mai i te tara ki te tonga e, Ka riro Hikairo, ka maunu i te rua, E rite ana koe ko Tama-nui-te Ra. E hoki to tinana, kia whakaahua, Te nui o te mahi. Hoki mai e koro, te moenga i a Pipiri, Moenga kai kore kei o teina, Te nui 'Ati-Rangi, E koro moe roa, maranga mai ki runga. 'Aku to kiri te waero i te kete, Kiri o Irawaru, 'A tia whakaripa te wha o te huia, Awe o te toroa, kia pai atu koe, Waenga i te hono i te nui 'Ati-Kawa, 'A miroitia te miroi o Tu, To Atua ra, te kawa i a Rango, Kawa i a Hanga, hei ara mohou, Haere ai koe ki tua o Waitoa, O ika huirua, Puea to mata nga taumata tu iho, Runga o 'Tautari, ki to nuinga ra, 'A tiu te haere ki raro Manga-piko, Waho Rotopunga he whakaeanga patu, Whiti nei ko te ra, | Hikairo of Ngati Rangiwewehi was born probably between 1780-1790 and died 185 at Puhirua. His tupuna were Rangitihi and Uenukukopako and he also connected to Ngati Pikiao, Tapuika and Tuhoe. When the missionaries arrived, he taught himself to read, and studied the scriptures. Several battles are recorded in the story of his life, including those caused by the death of Te Hunga at Te Tumu (waiata, p. 9) and his efforts at peacemaking, after 1847, are also recorded. He was not baptised, as he wished to avoid loss of mana in the eyes of his contemporary chiefs. (drawn from the Dictionary of New Zealand biography) |
Roto Mokau, koe ika tupo,
Nga wai e rere i raro Totorewa,
Nga tohu panepane i te nui 'Ati Pare,
To matua ra, kei a tama na Rau,
Mana nga ki e hora ki te whare,
Mau nga patu e kawe ki waho ra,
' Te riri aupaki.'
Titiro te kanohi nga puke tara hanga i,
Tua te hau tonga, i, Tongariro maunga e,
Ka oti ki reira,
Tautika te haere ki roto te whaiti,
Tua te Wairoa ki a Te Apatu ra,
'A whiwhi, ka rawe, tu ana, ka haere,
Wa ki te wheuna.
'A pinaki atu nga puke whakaahu,
Tau-aki raia, o ika whitirua i,
'A whakamau koe to ika huirua i,
Roto i Ohiwa, titaha atu ma,
Nga kongutu awa i runga Waiotahe,
Nga wai kirikiri i roto Pakihi,
0 ika putuputu,
A rawe to ringa ko kaitangata, koe kurupounamu,
Kei a Te Kuri e mau koha kore ana,
Te hoki mai nei.
Hoki mai e koro, te moenga i te wahine,
Ka rongo te taringa te iere tangi roa i,
Waho i te moana i te nui 'Ati-Tu,
Na Muka to hoa kei ho mai koe mere-pounamu,
'A tui to ringa, whiua ki Ngaroto,
Haere i te ara ki tua o nga muri,
Mauao maunga e tu kau mai ra.
Ka ngaro ra e taku kotiu huri waka.
Haere tu atu ki tou tini i raro na,
Waiho i te ao hei ngari mo te tini,
Ka ea nga mate ki te tini, ki te mano,
E rua o he i waiho i muri nei,
Te motu whakatere i waho i te moana,
Te riri kai-kiri kei o teina,
Umu ka tao tonu kei o matua.
Na tama na Roro nga he kei ho mai ki a taua,
Hei aha e te iwi he ringa huri tua,
Tena hoki ra he whakaeanga mate,
Huri popo tonu nga tama Rangitihi,
Me he ngaro e tamumu,
To kotahi ra e Tawake-hei-moa,
Reia i waenga te ika a Hongihika,
Marino ka takoto i waho i te moana,
Hoe ware ko te waka.
Waiata: He Tangi. pp. 34-35.
Kaore te mamae,
Ngau kino ana, kei taku ate i,
Ki kona e whae,
Moe mai ai te moenga kino i,
Tenei au,
Kei te kai kutu o kawe mahara,
Ki Horowhenua i,
Me pou taku mimi,
Hei koko riha mo te Ati-Awa i,
Kia pai koe,
Ki te kawekawe,
I nga mahara ki Horowhenua i,
E ai au,
Kei te marama,
E tikorotia e nga whetu,
Tautohetohe mai o runga i.
Me kawe Turoa,
He punga waka,
Kei Wharekohu i,
Kia kai rnai,
E nga tuere o Toka-a-Haki,
E kore Waraki,
E hunuhuna,
Me uta ora ki runga te ahi,
Ka waiho atu,
Ngataheke hei kai atu,
Ma Te Ronaki,
Te pata te waha i.
Waiata: He Waiata. pp. 35-36.
E moe ki te po,
Takoto wairua kore,
Tango mai he mahara,
Kia tirautia,
Whakarongo ki roto ra,
He haruru wai hoe,
Nau e Takurua,
Ki te muri Tokerau,
Naku nei nga mahi,
I hoe, i te itinga,
I te wa, e Pa,
Mei totahi ana,
Tirohia pea,
Ka he te ahua,
Tara atu E te rau,
Naku i takakino,
Naku i pikipiki,
He maunga tiketike,
Waiho nei au,
Hei pakaihau,
No muri E Aho,
Kei tuarua mai,
Raro hokinga mai,
He mea i a te kiri,
Whakawehia iho,
E Pou ma e,
Rauiritia waho,
Te ata tu e,
Kia tau ki raro ra,
Karangi noa ana,
E ai te aohau,
Mawai e whai atu,
He tau ka whakarau i.
Korero o te Wa I Raraunga I Rauemi I Te Whanganui a Tara I Whakapapa