Wellington City Libraries

Te Matapihi Ki Te Ao Nui

Search options

Return to Nga Tupuna main page

Pirihira Te Tia,
1832? - 1908

Read in language


Nō Ngati Kura, Kaitangata (Tupawhenua) me Ngati Uenuku a Pirihira Te Tia. Ko Maketu tana pāpā i mate i te pakanga o Pukenamu ki Whanganui. Ko Te Tia tana māmā i mate ki Waikanae. He minita Māori te tāne a Pirihira. I te matenga o te kuia nei, ko Wiari Te Tia anake tana tamaiti ora o ngā tamariki 14.

E ai ki ngā kōrero ka whānau mai a Pirihira ki Waikanae i muri tata i Te Heke nei, Tama-te-uaua. Ka mutu te pakanga ki Haowhenua i te tau 1834, ka neke whakatetonga a Ngati Tama mā ki Ohariu, noho ai i ngā takiwā o Te Whanganui-a-Tara. E ai ki tā Pirihira ka wehe mai i Waikanae ka nohonoho kē ki Tiakiwai me Pipitea. I Te Whanganui-a-Tara ia e noho ana i ngā tau o te 1840 i te rironga o ngā whenua i te kamupene New Zealand Company, ā, i Waikanae kē e noho ana ka rongo i te pakū o te Kuititanga. I muri mai o te pakanga a Te Rangihaeata me Kāwana Kerei i Te Awakairangi i te tau 1846, ka hoki atu anō a Pirihira i Te Whanganui a Tara ki Waikanae. Nō taua tau ka riro i a Kāwana Kerei ngā whenua o Tiakiwai hei hanga pā tūtauā, ka nekehia atu ai ngā tāngata whenua ki Pakuao, he kāinga noho hoki nō Kaitangata i ētahi taima. Kāore i roa a Pirihira i Waikanae, ka ākina Te Ati Awa e Wi Kingi Te Rangitake, i te tau 1848, kia taki hoki ki Taranaki. E toru noa ngā whānau o Kaitangata i noho ai a Pirihira, ki te tai tonga o te awa o Waikanae, ko te whānau o Tuhata tētahi, ā, ko te whānau o Uenuku tētahi. Kīhai a Tuhata i hoki atu i te taha o Wi Kingi. Nō muri mai ka heke a Pirihira ki Wanganui, mārena ai, noho iho ai ā mate noa. Nō te tau 1892 i Kukuta ia e noho ana, e ruarua maero ki te rāwhiti o Wanganui.

Nō Pirihira hoki ngā whenua i Tiakiwai, nō ngā mātua o tana māmā, nō Te Matau (Tamatoa) rāua ko Whakatau, i mate ai rāua i mua i te tau 1888. Nōna hoki ngā pānga whenua i Oterongo me Terawhiti nama 94, i te tonga o Te Whanganui a Tara, e mōhio kētia ana ināianei ko Waiariki, i whakaarotia ai hei kāinga ko Pirihia anō tōna ingoa. Nōna hoki ngā whenua i Onairo (Onaeroroa), i Taranaki, takiwā ki Waitara. Ko tētahi o ngā whanaunga o Pirihira ko Inia Te Hunahuna (mate i te tau 1898), e 8-9 ōna tau ka heke mai ia i Waitara ki Waikanae. Haere tahi ia mā runga poti me te tira haere o Kaitangata ki Collingwood noho ai, ka hoki atu ai ki Te Whanganui a Tara. Ka tau anō te pūehu o te pakanga o Haowhenua ki Waikanae, he nui tonu te iwi i wāhi atu ki te moutere o Arapawa noho ai, ka rite tonu anō hoki te topatopa atu a tō rātou rangatira a Tuhata, ā, i muri mai ko tana tamaiti ko Inia Tuhata (mate i te tau 1871), he minita Māori hoki tēnei tama i mārena ki a Mere Pomare i te tau 1857.

Nō ngā tau o te 1890 hei kaitautoko a Pirihira i ngā kōti whenua Māori i Otaki me Te Whanganui a Tara, nāna hoki ētahi whakapapa katoa mō te iwi o Te Ati Awa. Nō te tau 1908 i mate ai a Pirihira ki Te Kuiti.

Ngā Tuhinga Kōrero:

  • Wellington MB 2 p.197 4th April 1888
  • Otaki MB 10 p. 10, 286-290, 308, 311, 399, 407, 422-427, 466-469
  • Wellington MB 16A (Judge Scannell's MB 16?) p. 10, 26, 27, 28, 318, 320, 353
  • Otaki MB 11 p.348.
  • (Judge Ward's) Wanganui MB no 12 p.300, 21st November 1892
  • Taranaki MB 18 p.149, 1910. - Sec 25 Block 21, Waitara.
  • Nga Waahi taonga o Te Whanganui-a-Tara : Maori sites of Te Whanganui-a-Tara . Wellington : Wellington City Council,1995. M35, M59, M60, M62.

Korero o te Wa I Raraunga I Rauemi I Te Whanganui a Tara I Whakapapa